Dochód podstawowy – utopia, a może…?

Autor: Anika Obłok

Nauka I Przyszłość

W powietrzu wisi pytanie: czy bezwarunkowy dochód podstawowy (BDP) to tylko utopijna wizja, czy realna odpowiedź na wyzwania XXI wieku? Idea, która kiedyś wydawała się mglistym snem filozofów, dziś coraz częściej pojawia się w debatach politycznych, ekonomicznych i społecznych – i to nie tylko jako teoria, ale także jako przedmiot pilotaży i eksperymentów na całym świecie. Czym jest BDP, jakie są jego korzenie, efekty testów, argumenty za i przeciw oraz jakie miejsce może zająć w przyszłości społeczeństw? Zanurzmy się w tę falującą rzeczywistość.

Czym jest bezwarunkowy dochód podstawowy?

Bezwarunkowy dochód podstawowy to regularne, stałe świadczenie pieniężne wypłacane każdemu członkowi społeczeństwa – niezależnie od wieku, sytuacji zawodowej czy dochodów – bez konieczności spełniania jakichkolwiek warunków wstępnych. Jego celem jest zapewnienie każdemu minimalnego poziomu egzystencji, który pozwala pokryć podstawowe potrzeby życiowe1 2 3.

Dochód podstawowy *Dochód podstawowy. Zdjęcie poglądowe: Fale Inspiracji

Wyróżnia się dwa główne modele:

  • pełny dochód podstawowy – wystarczający do samodzielnego utrzymania,
  • częściowy dochód podstawowy – niższy, stanowiący jedynie wsparcie uzupełniające4.

Korzenie idei: od utopii do polityki

Historia idei BDP sięga końca XVIII wieku, gdy Thomas Spence postulował powszechne świadczenie dla wszystkich mieszkańców, a w XIX wieku Thomas Paine i Charles Fourier rozwijali podobne koncepcje. W XX wieku temat powracał falami, szczególnie w okresach kryzysów gospodarczych i przemian technologicznych4 3 5.

Współczesne zainteresowanie BDP napędzają m.in.:

  • automatyzacja i sztuczna inteligencja grożące redukcją miejsc pracy,
  • rosnące nierówności społeczne,
  • kryzysy ekonomiczne i klimatyczne6 7 8.

Eksperymenty i pilotaże: co pokazują badania?

Przykłady z całego świata

W ostatnich dekadach przeprowadzono ponad 160 pilotaży BDP, od Namibii, przez Indie, Iran, Finlandię, Niemcy, po USA i Kanadę9 10 11 6 12. Wyniki są zróżnicowane, ale kilka wniosków powtarza się regularnie:

  • Poprawa jakości życia i zdrowia: Beneficjenci przeznaczają więcej na jedzenie, mieszkanie i zdrowie. W Indiach i Afryce wzrosła liczba dzieci chodzących do szkoły, poprawiło się odżywianie i stan zdrowia, spadła skala ubóstwa10 11 3.
  • Stabilizacja finansowa i spadek stresu: Uczestnicy eksperymentów doświadczają mniejszego stresu finansowego, czują się bezpieczniej i bardziej autonomicznie12 13.
  • Brak masowej dezaktywizacji zawodowej: Wbrew obawom, większość badań nie wykazuje istotnego spadku aktywności zawodowej – niektórzy pracują mniej, ale częściej poświęcają czas na edukację, wolontariat lub opiekę nad bliskimi12 13 3.
  • Wzrost przedsiębiorczości i aktywności społecznej: W Ugandzie i Indiach odnotowano wzrost liczby nowych mikroprzedsiębiorstw i większą aktywność obywatelską10 11 8.
  • Ograniczenia: Dochód podstawowy nie rozwiązuje wszystkich problemów – chroniczne choroby, brak opieki nad dziećmi czy wysokie koszty mieszkań wymagają dodatkowych polityk publicznych13.

Wybrane przypadki

  • Finlandia (2017–2018): 2000 bezrobotnych otrzymywało 560 euro miesięcznie. Wyniki? Nieznaczny wzrost zatrudnienia, ale wyraźnie wyższy poziom zadowolenia z życia i spadek stresu9 5.
  • Niemcy (2021–2024): 1200 euro miesięcznie przez trzy lata dla wybranych osób. Nie zaobserwowano spadku aktywności zawodowej, za to wzrosło poczucie bezpieczeństwa i satysfakcja z życia12.
  • USA (eksperyment OpenResearch, 2020–2023): 1000 dolarów miesięcznie przez trzy lata. Uczestnicy wydawali więcej na podstawowe potrzeby, doświadczyli spadku stresu, ale efekt ten słabł z czasem. Nie odnotowano istotnych zmian w zatrudnieniu13.

Ekonomia BDP: koszty, finansowanie, efektywność

Czy to się opłaca?

Głównym argumentem przeciwników BDP są koszty. Wypłata świadczenia dla wszystkich obywateli wydaje się ogromnym obciążeniem dla budżetu państwa2 3 14. Jednak zwolennicy wskazują, że:

  • BDP może zastąpić wiele istniejących, kosztownych i skomplikowanych programów socjalnych, upraszczając system i obniżając koszty administracyjne3 9.
  • Finansowanie BDP wymaga reformy podatkowej – podniesienia podatków dochodowych, wprowadzenia podatków majątkowych czy likwidacji ulg i zwolnień podatkowych3 7.
  • Część środków wraca do budżetu w postaci podatków od konsumpcji i wzrostu gospodarczego wywołanego większym popytem7 8.

Przykładowo, w Polsce wyliczono, że świadczenie na poziomie 1300 zł miesięcznie dla każdego wymagałoby gruntownej przebudowy systemu transferów społecznych i zwiększenia wpływów podatkowych15 7.

Wpływ na gospodarkę

  • Popyt i wzrost gospodarczy: BDP zwiększa dochody do dyspozycji, zwłaszcza wśród osób o niższych dochodach, co przekłada się na wyższy popyt i może stymulować wzrost PKB7 8.
  • Rynek pracy: Zwiększa siłę przetargową pracowników, pozwala odrzucać najgorsze oferty pracy i szukać lepszych warunków, ale nie prowadzi do masowego „lenistwa”16 12 3.
  • Innowacje i przedsiębiorczość: Zapewnienie minimalnego bezpieczeństwa finansowego sprzyja podejmowaniu ryzyka, zakładaniu firm i inwestowaniu w edukację8 3.

Argumenty za i przeciw

Zalety BDP

  • Redukcja ubóstwa i nierówności: BDP może skutecznie zmniejszać ubóstwo, szczególnie wśród dzieci i osób wykluczonych z rynku pracy1 3 5.
  • Prostota i brak stygmatyzacji: Brak warunków i kontroli eliminuje upokarzające procedury, zmniejsza biurokrację i wykluczenie14 3.
  • Wolność i autonomia: Zapewnia podstawową niezależność ekonomiczną, umożliwia podejmowanie decyzji zgodnych z własnymi wartościami, a nie tylko koniecznością przetrwania17 18.
  • Wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego: Umożliwia większą aktywność społeczną, wolontariat, opiekę nad bliskimi, rozwój osobisty8 18.

Wady i zagrożenia

  • Koszty i finansowanie: Wysokie koszty mogą wymagać drastycznych zmian podatkowych i likwidacji innych świadczeń, co budzi opór społeczny2 14 15.
  • Ryzyko dezaktywizacji zawodowej: Obawa, że część osób zrezygnuje z pracy, choć badania tego nie potwierdzają w szerokiej skali2 13 12.
  • Brak elastyczności: Stała kwota nie uwzględnia zróżnicowanych potrzeb, np. osób niepełnosprawnych czy rodzin wielodzietnych2.
  • Możliwość likwidacji usług publicznych: W niektórych modelach BDP zakłada się likwidację innych form wsparcia, co może pogorszyć sytuację najbardziej potrzebujących2 15.

BDP jako narzędzie przemiany społecznej

Nowa definicja pracy i wartości

BDP kwestionuje neoliberalne podejście, według którego wartość człowieka mierzy się produktywnością rynkową. Wynosi na powierzchnię prace opiekuńcze, wolontariat, działalność artystyczną i obywatelską – często niewidoczne w statystykach gospodarczych, a niezbędne dla dobrostanu społeczeństwa8 17 18.

Socjoekonomiczna niezależność i wolność od dominacji

W ujęciu neorepublikańskim BDP jest narzędziem emancypacji – zabezpiecza przed dominacją ekonomiczną i pozwala jednostce na realny wybór drogi życiowej17 18. Daje „opcję wyjścia” ze złych relacji, pracy czy środowisk, w których dominuje przemoc lub wyzysk.

Solidarność i nowy kontrakt społeczny

BDP może być fundamentem nowego kontraktu społecznego, w którym bezpieczeństwo ekonomiczne przestaje być przywilejem, a staje się prawem każdego człowieka. W obliczu wyzwań takich jak automatyzacja, starzenie się społeczeństw czy kryzysy klimatyczne, taki fundament może okazać się kluczowy dla stabilności i spójności społecznej6 8 5.

BDP w Polsce: marzenie czy realna perspektywa?

W Polsce temat BDP pojawia się coraz częściej, choć dominuje sceptycyzm – zarówno wśród polityków, jak i społeczeństwa. Badania pokazują, że większość Polaków, zwłaszcza studentów, jest przeciwna tej idei, uznając ją za niepotrzebną lub nierealną19. Jednak rosnące wyzwania – nierówności, automatyzacja, niestabilność zatrudnienia – sprawiają, że debata nie gaśnie7 15.

Najbardziej zaawansowane prace nad pilotażem BDP prowadzone są w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie proponowano świadczenie na poziomie 1300 zł miesięcznie. Realizacja zależy jednak od finansowania z Unii Europejskiej i politycznej woli15 7.

Przyszłość: utopia czy nieuchronność?

Czy BDP to utopia? A może nieuchronny etap rozwoju społeczeństwa, które musi odpowiedzieć na wyzwania automatyzacji, nierówności i kryzysów? Eksperymenty pokazują, że BDP nie jest cudownym lekiem na wszystkie bolączki, ale może być ważnym elementem nowego ładu społeczno-gospodarczego9 6 8 12.

Warto pamiętać, że każda rewolucyjna zmiana społeczna zaczynała się od idei uznawanych za nierealne. BDP nie jest wyjątkiem. Być może to nie utopia, lecz początek kolejnej fali – tej, która pozwoli nam oddychać spokojniej, śnić odważniej i budować świat, w którym nikt nie zostaje zepchnięty na margines.

Czy to utopia? Może. A może – jak pisał kiedyś Thomas More – każda utopia to tylko przyszłość, która jeszcze nie nadeszła.

Literatura i źródła

⁂

  1. https://pressto.amu.edu.pl/index.php/rpeis/article/view/14615 ↩︎ ↩︎

  2. https://tvn24.pl/biznes/pieniadze/bezwarunkowy-dochod-podstawowy-co-to-jest-wady-zalety-koszty-wprowadzenia-w-polsce-st5196914 ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Universal_basic_income ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  4. https://pressto.amu.edu.pl/index.php/prt/issue/download/72/86 ↩︎ ↩︎

  5. https://decydujmyrazem.pl/bezwarunkowy-dochod-podstawowy-jak-dostac-i-jakie-ma-zalety-w-walce-z-ubostwem/ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  6. https://blogs.lse.ac.uk/businessreview/2025/04/29/universal-basic-income-as-a-new-social-contract-for-the-age-of-ai-1/ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  7. https://ekonomiaszczescia.pl/bezwarunkowy-dochod-podstawowy-wyzwania-rozwojowe-i-perspektywy-realizacji/ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  8. https://researchfeatures.com/sociocultural-revolution-case-basic-income/ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  9. https://dbc.wroc.pl/publication/171947 ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  10. https://en.wikipedia.org/wiki/Universal_basic_income_pilots ↩︎ ↩︎ ↩︎

  11. https://en.wikipedia.org/wiki/Universal_basic_income_by_country ↩︎ ↩︎ ↩︎

  12. https://www.donald.pl/artykuly/U2amyyDv/niemcy-pokazaly-wyniki-eksperymentu-z-dawaniem-1200-euro-za-nic ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  13. https://www.f5.pl/tu-i-teraz/sam-altman-ceo-openai-przeprowadzil-eksperyment-z-dochodem-podstawowym-oto-malo-odkrywcze-wyniki ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  14. https://www.jrf.org.uk/social-security/is-universal-basic-income-a-good-idea ↩︎ ↩︎ ↩︎

  15. https://www.infor.pl/twoje-pieniadze/swiadczenia/6738595,nowy-zasilek-z-zus-dla-kazdego-co-miesiac-1700-zlotych-bez-zadnych-warunkow.html ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  16. https://pressto.amu.edu.pl/index.php/prt/article/view/501 ↩︎

  17. http://pressto.amu.edu.pl/index.php/prt/article/view/488 ↩︎ ↩︎ ↩︎

  18. https://basicincome.stanford.edu/news/lab-updates/can-people-with-vastly-different-political-beliefs-support-a-universal-basic-income-1/ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  19. https://sbc.org.pl/Content/628917/02_art_2_Kasprowski.pdf ↩︎